ʻUmi: Mokuna ʻElua

Ka Hānau ʻAna O ʻUmi

Noho ihola ʻo ʻAkahiakuleana me ka hāpai iā ʻUmi. Ma kēia hāpai ʻana, manaʻo nō ke kāne i ka ʻili, nāna no kēia keiki e hāpai nei. No laila mālama ihola i kāna wahine, ʻaʻole ʻo ia i ʻike na Līloa.

A hiki i ka wā i hānau ai ʻo ʻAkahiakuleana i ke keiki, kapa ihola ia i kona inoa ʻo ʻUmi; hānai ihola kona makuahine iā ia a nui. I ia wā, hoʻomaka ʻo ʻUmi e kalohe a e leʻaleʻa me nā keiki ʻē aʻe. He mea mau iā ʻUmi ka hele e pāʻani me kamaliʻi, a pau ka pāʻani ʻana, hoʻi maila me ia lehulehu kamaliʻi, a ka hale, hāʻawi akula i kahi ʻai a pau loa, a hoʻi maila ke kāne a kona makuahine, huhū ihola iā ia, me ka pepehi; pēlā nō ka hana mau a kona makua kāne a lōʻihi nā lā i hala. No laila, ua pono ʻole ko ka makuahine manaʻo, a ua kaumaha loa i kēia hana ʻino i kāna keiki, iā ʻUmi.

No laila, nīnau malū ʻo ʻUmi i kona makuahine, “ʻAʻole anei oʻu makua kāne ʻē aʻe?” ʻĪ mai kona makuahine, ʻo ʻAkahiakuleana, “He makua kāne kou, aia i Waipiʻo, ʻo Līloa kona inoa.” ʻĪ aku ʻo ʻUmi, “E hele paha wau e ʻike i koʻu makua kāne?” ʻĪ mai ka makuahine,” ʻAe, e hele ʻoe.” Ma hope o laila, noho hou ihola lākou, a pepehi hou ka makua kāne hānai iā ʻUmi.

A laila, pane aku ʻo ʻAkahiakuleana i ke kāne, “E kuʻu kāne, ʻaʻole nāu ke keiki au e pepehi mai nei!” ʻĪ maila ke kāne me ka leo huhū ʻinoʻino loa, “A na wai kāu keiki, na Līloa?” ʻĪ aku ka wahine, “ʻAe, na Līloa kaʻu keiki, i lohe ʻoe.” ʻŌlelo mai ke kāne, “ʻAuhea nā hōʻike e lilo ai ke keiki na Līloa ?” A laila kāhea akula ʻo ʻAkahiakuleana i kana kauā wahine, e lawe mai i nā mea a Līloa i waiho ai no ʻUmi. A lawe ʻia maila ia mau mea a kona alo, ʻī aku ka wahine, “Eia ka hōʻike.” A ʻike ihola ke kāne i kēia mau mea, pau aʻela kona kānalua, maopopo ihola iā ia, na Līloa ke keiki ʻo ʻUmi.

A ma hope o keia mau mea a pau Joa ʻōlelo akula ʻo ʻAkahiakuleana i kāna keiki, ʻo ʻUmi, “Eia ka malo o Līloa, e hume ʻoe a paʻa, eia ka palaoa, e lei ʻoe, eia ka lāʻau pālau, ma kō lima e paʻa ai. No laila, ke iho nei ʻoe i Waipiʻo e ʻike i ko makua kāne, e hoʻolohe pono ʻoe. I kou hiki ʻana i lalo o ka pali o Waipiʻo, hele aku ʻoe a ʻau i ka muliwai, a kau ma kēlā kapa, a ʻike aku ʻoe i ka hale e kū mai ana, e huli mai ana ke alo i kou alo, o ko Līloa hale nō ia. Mai komo ʻoe ma ka puka pā, akā, e piʻi aku ʻoe ma luna o ka pā; mai komo ʻoe ma ka puka maoli, akā, e komo aʻe ʻoe ma ka puka pākākā. A ʻike ʻoe, nānā pono aku ʻoe i ka ʻelemakule e kāhili ʻia ana, ʻo ia nō ʻo Līloa, kou makua kāne, kaʻu kāne i loaʻa ai ʻoe. E hele ʻoe a noho i luna o kona ʻūhā. A i nīnau mai i kou inoa, e haʻi aku ʻoe, ʻo ʻUmi.”

A pau ka ʻōlelo ʻana a ʻAkahiakuleana iā ʻUmi, ʻī akula ia iā ʻŌmaʻokāmau, “E iho ʻoe me ke keiki, a nāu e paʻa aku ka lāʻau pālau a Līloa; e mālama pono ʻoe i ka lāʻau a Līloa.” A hiki maila lāua i Waipiʻo, ma Koakea, hālāwai lāua me kekahi keiki, me Piʻimaiwaʻa. Nīnau maila ʻo Piʻimaiwaʻa iā lāua, “E hele ana ʻolua i hea?” ʻĪ aku lāua, “I Waipiʻo.” A laila, ʻōlelo akula ʻo ʻUmi ia Piʻimaiwaʻa, “I keiki hoʻokama ʻoe naʻu?” ʻAe maila ʻo Piʻimaiwaʻa, “ʻAe.”

Hele akula lākou a hiki i ka muliwai o Waipiʻo, ʻo ia ʻo Wailoa, ʻau akula a kau ma kēlā ʻaoʻao, nānā akula lākou, e kū mai ana ka hale o Līloa. A kokoke lākou i ka hale o Līloa, ʻōlelo aku ʻo ʻUmi ia ʻŌmaʻokāmau a me Piʻimaiwaʻa, “E noho ʻolua i ʻaneʻi, e hele au iō Līloa ala; ina i hele au a i make, e hoʻi no ʻolua ma kahi a kākou i hele mai nei; akā hoʻi, i ola mai au, ola kākou.” A pau kāna ʻōlelo ʻana, hele akula ia a piʻi ma luna o ka pā 1āʻau o ko Līloa hale noho a komo akula ma ka puka pākākā o ka hale.

A ʻike maila nā ilāmuku o Līloa, ua laʻa ke keiki no ka piʻi ʻana ma luna o ka pā lāʻau o ko Līloa hale, kahi kapu o Līloa, alualu maila nā ilāmuku e make ʻo ʻUmi, akā, piʻi akula ʻo ʻUmi a noho i luna o nā ʻūhā o Līloa. Wehe aʻela ʻo Līloa i kona mau ʻūhā, hāʻule ihola ʻo ʻUmi i lalo; a hāʻule ʻo ʻUmi i lalo, ʻike ihola ʻo Līloa i ka niho palaoa ma ko ʻUmi ʻāʻī, a me kona malo ma ko ʻUmi hope. Nīnau akula ʻo Līloa, ” ʻO wai kou inoa?” ʻī maila ke keiki, “ʻO ʻUmi au.” A laila lālau ihola ʻo Līloa iā ʻUmi, a honi ihola me ka hiʻi i luna o kona ʻūhā.

Nīnau ihola ʻo Līloa, “ʻAuhea ko makuahine, ʻo ʻAkahiakuleana?” ʻĪ aku ʻo ʻUmi, “Aia nō ke noho lā. Nāna nō wau i kuhikuhi mai nei iā ʻoe, a me kēia mau mea au i waiho ai iā ia.” A ʻike ʻo Līloa i kēia mau mea, ʻōlelo akula ia i kona poʻe kānaka, ʻ ʻO kuʻu malo kēia, me kuʻu niho palaoa.” Nīnau maila ia iā ʻUmi, ” ʻAuhea kuʻu lāʻau pālau?” ʻĪ aku ʻo ʻUmi, “Eia aku nō i kuʻu hoa hele ma waho, iā ʻŌmaʻokamau.” A laila, kiʻi ʻia akula ʻo ʻŌmaʻokamau me Piʻimaiwaʻa.

I ia wā, ʻōlelo akula ʻo Līloa i ko ʻUmi manawa i loaʻa ai iā ia, i kona poʻe a pau loa, “Iā kākou i hele ai i ke kapu heiau, a hoʻi mai au me ka malo ʻole, he malo lauʻī koʻu i ia lā, a ua kapa mai ʻoukou iaʻu he hehena, akā, eia ua malo lā oʻu, a me ka niho palaoa, ka lāʻau pālau. Ua waiho au no kuʻu keiki, ʻo ia kēia.” I ia wā, ʻike nā mea a pau loa he keiki ʻo ʻUmi na Līloa.

ʻĪ aku ʻo Līloa i kona poʻe kānaka, “E kiʻi aku i kona mau akua, a e lawe mai i mua o ʻUmi, e ʻoki i kona piko.” A hiki maila nā akua o Līloa, ʻoʻoki ʻia ihola ko ʻUmi piko, a hoʻokani nō hoʻi ka pahu kapu. Ma kēia kani ʻana o ka pahu, lohe ʻo Hākau, ke keiki mua a Līloa. Nīnau maila ia i nā kānaka, “He pahu aha kēia e kani nei?” “He pahu ʻoʻoki no ka piko o ke keiki hou a ke aliʻi, ʻo ʻUmi kona inoa.”

A Johe ʻo Hākau, hele maila ia me ka huhū iā ʻUmi, a nīinau maila ia Līloa,” ʻO kāu keiki hou kēia?” ʻAe aku ʻo Līloa me ka ʻōlelo ʻoluʻolu iā Hākau, “ʻAe, ʻo ʻoe nō ke aliʻi, ʻo kou kanaka kēia; ma luna ʻoe, ma lalo kēia.” Ma kēia mau ʻōlelo hōʻoluʻolu a Līloa i kāna keiki, iā Hākau, ua ʻoluʻolu ʻo Hākau me ke ʻano hoʻokamani iā ʻUmi.

Ma kēia noho pū ʻana o ʻUmi me Līloa, ua mālama loa ʻo ʻUmi i kā Līloa mau ʻōlelo i nā lā a pau loa, a ua aloha ʻo Līloa iā ʻUmi. ʻO kona kaikuaʻana hoʻi, ʻo Hākau, ua nui kāna hana ʻino i kona kaikaina, a hiki i ka lā i make ai ko lāua makua kāne, ʻo Līloa.

Ma mua aʻe o ko Līloa make ʻana, hoʻoili akula ia i nā ʻāina a pau o Hawaiʻi no kāna keiki hiapo, no Hākau. ʻO ka hale akua a me ke akua, ʻo ia kāna i hoʻoili ai no kāna keiki muli, no ʻUmi. A make ʻo Līloa, noho iho ʻo Hākau ma nā ʻāina a pau o Hawaiʻi, a ʻo kona kaikaina, ʻo ʻUmi, ma lalo aku nō ia o kona kaikuaʻana.

Iā lāua e noho ana, he nui loa ko Hākau huhū iā ʻUmi ma nā mea a pau loa, inā e heʻe ʻo ʻUmi i ko Hākau papa, a laila, ʻōlelo mai ʻo Hākau iā ʻUmi, “Mai heʻe ʻoe i kuʻu papa heʻe nalu, no ka mea, ʻaʻohe aliʻi o kou mak.uahine. Pēlā ka malo.” Pēlā no ka noho ʻinoʻino ʻana o Hākau iā ʻUmi, a kīpaku ʻokoʻa iā ʻUmi, a laila, hele akula ʻo ʻUmi me kona mau hoa hele, ʻo ʻŌmaʻokāmau a ʻo Piʻimaiwaʻa.

Iā lākou i piʻi aku ai mai Waipiʻo aku a ka pali ʻo Koakea, a hala ia, hiki i Kukuihaele, a laila, loaʻa ʻo Koʻi, a laila, hele pū ʻo ia me ʻUmi. Mai laila aku lākou a Kaumōʻali, a Koholālele, Kealakaha, ʻo ia kona wahi i hānau ai, a ma laila kona makuahine e noho ana, ʻo ʻAkahiakuleana. Akā, ʻaʻole naʻe lākou i kipa ma laila; hele kuewa wale akula nō lākou me ka malihini. Hele akula lākou a noho ma ka palena o Hilo me Hāmākua, ʻo ia ka ʻāina ʻo Waipunalei, no ka ʻaui ʻana o ka lā, kipa aʻela lākou ma laila e noho ai.

Aia hoʻi, he nui nā kaikamahine maka palupalu o laila e noho ana, ʻike maila lākou i ka maikaʻi o ʻUmi mā, lālau maila iā lākou i mau kāne. A ʻo ʻUmi hoʻi, no ka ʻoi o kona kanaka maikaʻi i mua o kona mau hoa hele, no laila, ʻelua āna wahine.

I ko lākou noho ʻana i laila, hoʻoholo ihola ko lākou manaʻo, e hūnā iā ʻUmi, a e hoʻonoho iā ia me ka hana ʻole i kēlā mea, i kēia mea, a noho wale ihola ʻo ʻUmi, e like me ko lākou manaʻo.

Ma kēia noho ʻana o lākou i laila, he1e akula ʻo ʻŌmaʻokāmau, ʻo Piʻimaiwaʻa, ʻo Koʻi, i ka mahi ʻai i ka ʻāina a ko lākou mākua hūnōai, a ma ko lākou mahi ʻai ʻana, mahalo maila ko lākou mākua hūnōai i ka ikaika i ka mahi ʻai. Akā, ʻo ko ʻUmi mau mākua hūnōai, kaumaha ko lāua manaʻo no ʻUmi i ka mahi ʻai ʻole. A ma hope o laila, hele akula lākou ma Laupāhoehoe Kai e ʻauʻau kai ai.