ʻUmi: Mokuna ʻEono

Ko Ke Aliʻi ʻO ʻUmi Kaʻapuni ʻAna Iā Hawaiʻi Me Kona Mau Aliʻi

A mākaukau ka hele o ʻUmi, ʻōlelo akula ia iā Kaʻōleiokū, ma Kawaihae mua e hele ai, no kona makemake loa e ʻike iā Kawaihae. A lohe ʻo Kaʻōleiokū i kēia ʻōlelo a ʻUmi, ʻī akula ia i ke aliʻi, “ʻAʻole ʻoe e pono ke hele ma ke komohana; eia wale nō ka pono iā ʻoe, e hele mua ʻoe ma ka hikina. ʻO ia kou hoʻomaka ʻana e kaʻapuni i kou aupuni. Inā he aliʻi ʻoe ma lalo Joa, a laila, he pono ʻoe ke hele ma ke komohana.” Ma kēia mau ʻōlelo a Kaʻōleiokū, ua ʻoluʻolu ia mea iā ʻUmi.

Ma hope o kēia mau ʻōlelo, hele akula ʻo ʻUmi me Kaʻōleiokū a me nā aliʻi ʻai moku, nā kānaka he lehulehu loa, ma Hāmākua. A hala ʻelua anahulu ma ke alanui o ka hele ʻana, hiki lākou ma Laupāhoehoe (kahi o Paiʻea). Ma ʻaneʻi, e hoʻomaopopo kākou i ka heʻe nalu ʻana a Paiʻea me ʻUmi, i ko ʻUmi noho mua ʻana i Laupāhoehoe, e like me ka ʻōlelo ma ka Mokuna III. Eia naʻe, ʻaʻole i hoʻākāka loa ʻia ma laila.

Iā ʻUmi e noho ʻilihune ana ma Waipunalei i Hilo, hele akula lāua me Koʻi i kahakai o Laupāhoehoe, nānā akula lāua; e heʻe nalu ana ʻo Paiʻea me nā kānaka o laila, a e hoʻokani ana ka poʻe mākaʻikaʻi i ka pae o Paiʻea, a me ke akamai i ka heʻe nalu. Hele akula ʻo ʻUmi, a loaʻa he wahi kanaka kamaʻāina, ʻōlelo malū akula, “ʻO ko Paiʻea ihola nō ia, ʻo ke ōpū wale aʻe nō i luna o ka nalu a emi iho, ʻaʻole pēlā ka pae o ka nalu o ko mākou ʻāina, aia ka pae a hala loa i uka i ka pā ala.”

Ma kēia lohe ʻana o ua wahi kanaka kamaʻāina nei, hele akula ia a ʻōlelo iā Paiʻea. A lohe ʻo Paiʻea i kēia mau ʻōlelo, kāhea maila iā ʻUmi, e hele aku ma laila. A hiki ʻo ʻUmi i mua o Paiʻea, ʻōlelo maila ʻo Paiʻea, “He ʻoiaʻiʻo anei, ua ʻōlelo ʻoe e like me kā ia nei mea i ʻōlelo mai nei?” ʻĪ aku ʻo ʻUmi iā Paiʻea, “I mea wale aʻe nō wau, ʻo ke kū ʻiʻo mai nō kā kā ia nei.” ʻĪ aku ʻo Paiʻea iā ʻUmi, “E heihei kāua make kaha nalu ʻana. Inā wau e make iā ʻoe, lilo nō hoʻi au iā ʻoe, a inā hoʻi ʻoe i make iaʻu, lilo nō hoʻi ʻoe iaʻu.” ʻAe akula ʻo ʻUmi i kēia mau ʻōlelo.

I ia wā, pili lāua, ʻo kā Paiʻea pili, ʻelua waʻa kaulua, hoʻokahi waʻa kaukahi, mau i ka palaoa o ʻUmi. Pili hou ʻo Paiʻea, ʻehā waʻa kaulua, e manaʻo ana ʻo Paiʻea e pili i nā iwi o ʻUmi. Akā, kū mai kekahi keiki papa o Laupāhoehoe, a kōkua ma hope o ʻUmi. ʻEhā waʻa kaulua, mau i ko Paiʻea. ʻAʻole i pau ka waiwai o ua keiki nei, pau ʻē ko Paiʻea waiwai. No kēia kōkua a ua keiki nei iā ʻUmi, ʻōlelo aku ʻo Paiʻea, “E kipi ʻia nō wau e ʻoe, ʻo kuʻu make nō ia, no ka mea, he nui loa kou mau ʻohana.” No ka mea, he aliʻi no ʻo Paiʻea, ma lalo aku o Līloa, a ʻo ua keiki nei hoʻi, he keiki papa no Hilo a me Hāmākua.

A mau ka pili a ʻUmi me Paiʻea, ʻau akula lāua a ke kūlana nalu, ʻī aku ʻo Paiʻea iā ʻUmi, “E pae kāua.” ʻElua kāhea ʻana a Paiʻea iā ʻUmi, ʻelua hōʻole o ʻUmi. Kū hou ka nalu, kāhea ʻo ʻUmi, “E pae kāua.” ʻAe aku ʻo Paiʻea. Kaha ihola ʻo Paiʻea a me ʻUmi i ka nalu hoʻokahi, a kokoke lāua i ka moku pūkoʻa i waenakonu, hoʻokē maila ʻo Paiʻea iā ʻUmi. Paʻa loa ka poʻohiwi o ʻUmi. A ʻike ʻo ʻUmi ʻo kona paʻa kūnihi aʻela ia, hala ma loko, kaʻa ka moku pūkoʻa i waho, pae akula ʻo ʻUmi a hiki i ka pā ala, a eo aʻela ʻo Paiʻea iā ʻUmi. Ma kēia pae ʻana o ʻUmi, ʻike maila ʻo Koʻi i ka poʻohiwi o ʻUmi, ua pohole, hele maila ʻo Koʻi, a ma ke alo o ʻUmi, ʻōlelo malū maila, “Inā e pā ka ʻāina iā ʻoe, make ʻo Paiʻea iaʻu.”

Ma kēia eo ʻana o Paiʻea iā ʻUmi, ua pau loa nā waiwai o Paiʻea i ke keiki ma hope o ʻUmi, a koe nā waiwai i pili ʻia e ʻUmi i ka palaoa. ʻO kēlā keiki hoʻi i kōkua iā ʻUmi, ʻo ia ke aikāne a ʻUmi, nona kēlā ʻāina ʻo Puna, i ka wā i lilo ai ʻo Hawaiʻi iā ʻUmi.

Ma ʻaneʻi, e hoʻomaka hou ʻia ke kamaʻilio ʻana no ka huakaʻi kaʻapuni a ke aliʻi, a ʻUmi.

A haʻalele ke aliʻi iā Hāmākua, hiki akula lākou ma Waipunalei, ma ka palena o Hilo a me Hāmākua. ʻO Waipunalei ko Kaʻōleiokū wahi kupa, ua hana mua ʻo ia i heiau ma laila, i loko o ka wā ʻilihune ʻāina ʻole, ʻaʻole naʻe i hei ʻia i ke kanaka.

A hiki lākou ma laila, ʻōlelo akula ʻo ʻUmi iā Koʻi, “E kiʻi ʻoe e pepehi iā Pajʻea, a me ka poʻe a pau i kūʻē mai iaʻu.” ʻAe maila ʻo Koʻi. Hele akula ia, a luku akula iā Paiʻea, a me nā kānaka a pau o ia ʻaoʻao o Hilo. A pau aʻela ko Koʻi luku ʻana iā lākou, hoʻi maila ia, lawe ʻia maila ʻo Paiʻea a kau i ka heiau a Kaʻōleiokū ma Waipunalei.

Ma kēia noho ʻana a ʻUmi me Kaʻōleiokū ma Waipunalei, ua mākia paʻa loa ʻia ke aupuni no ʻUmi, a ua hoʻohiki paʻa hoʻi ʻo Kaʻōleiokū ma laila e noho ai ʻo ʻUmi he aliʻi nui no Hawaiʻi a pau kona ola. Ma laila lākou i noho ai a liʻuliʻu, hele akula lākou e kaʻapuni iā Hawaiʻi; a puni aʻela ʻo Hawaiʻi a pau loa, hoʻi maila lākou a noho ma Waipiʻo. Ma kēia kaʻapuni ʻana iā Hawaiʻi, ʻelua kau, ʻelua hoʻoilo, ua like me ʻalua makahiki, ma kēia hele ʻana; ua mahalo ʻoluʻolu mai nā makaʻāinana, no ke aliʻi hou, no ʻUmi.

Iā lākou i noho ai i Waipiʻo, a liʻuliʻu iki iho, hoʻi akula ʻo Kaʻōleiokū i kona ʻāina i Hilo e noho ai, koe ihola ʻo ʻŌmaʻokāmau, ʻo Piʻimaiwaʻa, ʻo Koʻi, a me nā kānaka he nui loa.

A hoʻi akula ʻo Kaʻōleiokū i Hilo e noho ai, hoʻopilipili ihola ʻo ʻUmi me kekahi kaikamahine aliʻi o loko o kekahi hanauna aliʻi i pili iā ʻUmi, i Kona kahi i noho ai. Lohe akula ʻo Kaʻōleiokū ma Hilo, i ka hoʻomoe ʻia o ʻUmi i ka wahine, hōʻole maila ia, “ʻAʻole e moe ʻo ʻUmi i kekahi wahine o loko aʻe o kona hanauna ponoʻī, no ka mea, ua puni nō ʻo Hawaiʻi ia ʻUmi. No laila, eia kāna wahine e moe ai, ʻo ke kaikamahine a Piʻilani o Maui, ʻo ia ʻo Piʻikea, i lilo wale mai ʻo Maui, a laila, kuʻikahi ka noho ʻana.” Ua ʻoluʻolu kēia mau ʻōlelo iā ʻUmi a me kona mau aliʻi.