Kapaʻahu

HE MOʻOLELO NO KAPAʻAHU

Moʻolelo 1. Hoʻomanaʻo No Kapaʻahu

Aloha!He mau moʻolelo kēia e haʻi aku ana au iā ʻoukou e pili ana i koʻi ʻāina ʻo Kapaʻahu. Aia kēlā ma ka ʻāpana ʻo Puna, Hawaiʻi. ʻO koʻu inoa ʻo Emma Kapūnohuʻulaokalani Kauhi. ʻO ka mahina kēia ʻo ʻApelila a ʻo ka makahiki ʻumikūmāiwa kanaiwa. ʻO kahi, ʻo ke kulanui kēia, ʻo ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo. A ma kapaʻahu nō wau i hānau ʻia ai a ma laila nō wau i noho ai a hiki i koʻu male ʻana. No laila, nui nō nā mea aʻu i ʻike ai a ilohe ai e pili ana i ke ʻano o ka noho ʻana o o mākou ʻāina. He ʻāina hoʻokūʻonoʻono ʻo Kapaʻahu. Aia kēia wahi ma ka ʻaoʻao nāpoʻo o ka lā o Kalapana, a kāhea mākou i kēlā ʻaoʻao ʻo “ma Kaʻū”. A ma kekahi ʻaoʻao ka hikina a ka lā ma Wahaʻula Heiau a kāhea mākou i kēlā ʻo “ma Hilo”. ʻŌlelo ʻia mai, ma mua nui ʻino ka poʻe, ka poʻe Hawaiʻi, e noho ana ma laila. A i koʻu wā liʻiliʻi e noho ana, ua emi loa mai ka poʻe. ʻO nā ʻohana nui nō e noho ana i kēlā wā, ʻo ia ka ʻohana Waipā, ʻohana Kaʻawaloa, a ʻo mākou nō hoʻi, ka ʻohana Konanui, a ʻo ka ʻohana Ah Hee, ka ʻohana Akuna. I koʻu wā liʻiliʻi, ua hōʻea mai ke alanui aupuni ma mua pono o ka hale o kʻou Kūkū Kahaʻikauila, koʻu kupuna wahine kahu hānai.

He mau pana kaulano nō ma kapaʻahu, ʻo ia hoʻi ka heiau ʻo Wahaʻula. Aia kēlā i Kaʻuka. Ua kūʻai koʻu makukāne ʻo W. T. Stone i kēlā wahi. A mai koʻu wā liʻiliʻi, ua hele mau mākou me koʻu makuahine, me koʻu kaikunāne ma kēlā wahi. Ua aʻo ʻia mai iā mākou he wahi pālama kēlā. He wahi kapukapu. A ua mālama mākou i ke kapu a hiki i kēia lā. Inā ʻoe e walaʻau me ka poʻe kamaʻāina nō o ko mākou wahi, ʻōlelo mai lākou, aia nō kēlā mana ma laila a hiki i kēia lā.

ʻO kekahi pana ʻo ia hoʻi ka halepule, Ka halepule e kāhea ʻia nei ʻo Father Damien Church. Nui nō ka poʻe mākaʻikaʻi e hele mai e ʻike i kēlā halepule i kūkulu ʻia i loko paha o ka makahiki ʻumikūmāwalu kanaonokūmāwalu, ma ia mau makahiki. A ʻo kēlā halepule, inā ʻoe nānā, kohu mea he kimeka, akā he ʻākoʻakoʻa ka mea i kūkulu ʻia ai kēlā halepule. A ʻo ia mau nō ke kū o ka paia o kēlā halepule a hiki i ka uhi ʻia ʻana e ka pele i loko o ka makahiki ʻumikūmāiwa kanawalukūmāwalu.

Aia nō kekahi pana kaulauna o Kapaʻahu, ʻo ka wai ʻauʻau ʻo Punaluʻu e kāhea ʻia nei e ka poʻe ʻo “Queen’s Bath”. Ua lohe au, he wai māpuna kēlā. Ma hea mai lā kēia wai e huaʻi nei? Inā ʻoe luʻu i lalo i loko o kēlā wai a hōʻea ʻoe i lalo, ʻā, he wai maoli a piʻi aʻe ʻoe i luna, ʻā, he wai hapakai. ʻO ka moʻolelo o kēlā wahi, he wahine moʻo ke kiaʻi o ia wai. Nui ka poʻe malihini e hele mai e ʻike a e ʻauʻau ma kēlā wai. I loko o ka makahiki ʻumikūmāiwa kanawalukūmāwalu, ua uhi ʻia e ka pele. Mai puʻuʻōʻō mai kēia kahe ʻana o kēia pele a uhi ʻia kēlā wai. Ma kēlā wai nō au i ʻike ai i ka ʻauʻau ʻana me kaʻu poʻe keiki a me kaʻu poʻe moʻopuna, me kaʻu poʻe moʻopuna kuakahi a kualua a nui ko mākou aloha i kēlā ʻāina.

A ʻo kahi a mākou e hele ai i ka pule, i ko mākou wā liʻiliʻi, hele mākou i Kalapana. A i kēlā manawa, he halepule Māmona ma laila. A ʻo ka halepule Kalawina nō hoʻi, aia nō ke kū nei, a me ka hale pule Kākolika, kēlā halepule ʻo Star of the Sea Church. A he halepule kaulana nō kēlā. Ma kahi o ʻelua mile paha a ʻoi mākou e hele ai; hele wāwae. A ʻo ke alanui nō hoʻi, he pōhaku wale nō. I kēlā manawa, ʻaʻohe kāmaʻa, hele wale ka wāwae. A ʻo kahi a mākou i hela ai i ke kula, ʻo ka hale kula o Kalapana. A ma laila mākoue hele ai.

A ʻo ke ʻano o ka noho ʻana ma Kapaʻahu, he maikaʻi. Ua lako nā kahakai i nā meaʻai—-nā meaʻai o ke kai a me ka paʻakai. A no ka mahiʻai ʻana, hele nō ka ʻohana i ke kuahiwi. Ma laila nō, ulu nō nā meakanu. A no ka hele ʻana i ka lawaiʻa, hana like nā mākua me nā poʻe kamaliʻi. ʻAʻole hiki iā ʻoe kemoloā.

Inā he wā hana, e hana ʻoe. Inā he wā pāʻani, ʻōlelo ʻia mai ʻo ka wā pāʻani a e pāʻani ana ʻoe. Inā ʻaʻole ʻoe e hana i kāu hana, ʻā, e hoʻopaʻi ʻia ana ʻoe.

Loaʻa nō nā mea hoʻohuli holoholona ma nā kuahiwi. ʻO ia nō nā hana a nā poʻe kāne. Loaʻa nō na kumu lauhala. Nui ka kumu lauhala ma laila. ʻO ia nō ka hana a nā poʻe wahine, me nā poʻe keiki—–hele akula e kōkua, e kiʻi lauhala, hoʻomaʻemaʻe i ka lauhala. No laila ua lako ka ʻāina i nā mea a pau. Ua lohe mau wau, inā ʻoe e moloā, ʻā, e pōloli ana kou ʻōpū; inā ʻoe e hana, ʻaʻole wā e nele ai ka noho ʻana. ʻAe, pololei nō kēlā. Ua ʻike au. ʻO ia manawa, nui nō ke kōkua aku o ka poʻe. Kōkua aku kōkua mai. Hāʻawi aku hāʻawi mai ke ʻano o ka noho ʻana. A inā he mau pilikia i waena o ka ʻohana, he manawa nō e hui ai, hoʻoponopono, a mihi aku mihi mai i maluhia ka noho ʻana. Ua malama ʻia ka ʻāina e nā mākua. Ua nui ko lakou ʻike i nā mea e pili ana i ka ʻāina, nā hōʻailona, ʻo ke au, ka makani, ke ʻōlaʻi, nā mea a pau e pili ana i ka ʻāina. He nui nō nā mea kapukapu a lakou i ʻike ai a ua noho nō lākou me ia mau kapu. A ua hala lākou me nā mea kahiko, nā mea kapu. Koe maila nō mākou, nā pua o ka ʻāina.