Lonoikamakahiki: Mokuna ʻEkahi

KONA AʻO ʻIA ʻANA I KA WĀ ʻŌPIOPIO

He Aliʻi nui ʻo Lonoikamakahiki no ka mokupuni ʻo Hawaiʻi ma hope iho o ko Keawenuiaʻumi make ʻana; he kanaonokumamāhā hanauna maiā Wākea mai. ʻO Keawenuiaʻumi kona makua kāne, a ʻo Kaihālāwai kona makuahine; ma Nāpoʻopoʻo kona wahi i hānau ai, a ma laila nō ʻo ia i hānai ʻia ai a nui, e kona mau kahu, e Hāuna lāua me Loli, a me kā lāua wahine ʻo Kohenemonemo.

I ko Lonoikamakahiki wā ʻōpiopio, ʻoiai ua hoʻomaka aʻe kona noʻonoʻo ʻana, i ia manawa nānā aʻela ʻo Lonoikamakahiki, e kau ana nā mea leʻaleʻa a kona makua kāne he nui ma loko o ka hale aliʻi. ʻIke aʻela ʻo ia e kau ana nā ihe paheʻe. Nānā lōʻihi aʻela ʻo ia, a liʻuliʻu, a laila, nīnau akula ʻo ia i kona mau kahu: “He aha kēia mau mea loloa e kau nei i luna o ka hale?”

ʻĪ akula nā kahu: “He ihe paheʻe.”

Nīnau hou akula ʻo Lonoikamakahiki: “He aha kona waiwai?”

A laila haʻi akula nā kahu: “ ʻElua mau kānaka e manaʻo ana e leʻaleʻa pili waiwai, a laila hele lāua i ke kahua paheʻe. I ka hiki ʻana ma laila, a laila, ʻōlelo ka pili a holo. Inā he mau waiwai ka pili, a iʻole, he mau ʻāina paha, a inā ʻaʻole i pili ʻia ma ia mau waiwai, a laila, ʻo ka pili nō i nā iwi ka pili, a laila, paheʻe. Inā he ʻumikumamālima ka ʻai (ka helu), a inā ua hiki ʻē aku kekahi i ka ʻai eo (i ka helu pau) a emi mai paha kona hoa paheʻe, a laila, ʻo ke eo aʻela nō ia. Inā paha ʻo ka waiwai ke kumu pili, a laila, ʻo ke eo aʻela nō ia o ka waiwai. Inā ua nui ka waiwai o ka pili ʻana, ʻekolu, ʻehā hale e piha i ka waiwai. Akā, inā ʻo nā kino o lāua ka pili, a laila, ʻo ka make nō o kekahi o lāua ka hope. ʻAʻole naʻe he pili nui ʻia o ia mea; aia nō a kū ka hoʻopaʻapaʻa ma waena o nā ʻaoʻao ʻelua, e hōʻole ana kekahi a me kekahi i nā akamai o lāua, a laila, pili kino ʻia. A ʻo ia lā, pēlā ihola ka waiwai o ia mea.”

A lohe ʻo Lonoikamakahiki i kēia mea, ʻōlelo aʻela ʻo ia: “ ʻAʻole ona waiwai. Hoʻokahi nō hewa, ʻo ka pili ʻana i nā iwi, ke hiki mai i ka manawa e hoʻopaʻapaʻa ai nā mea paheʻe i ko lāua mau ʻike, no laila ka waiwai ʻole o ia mea.”

ʻĪ akula nā kahu: “ ʻO ia ihola nō ka waiwai o ia mea (paheʻe) i malama ʻia ai e kou makua kāne.”

I ia manawa, nānā hou aʻela ʻo ia, a ʻike i ka ʻolohū (ʻulu maika), nīnau hou aʻela ʻo ia: “He aha kēlā mea?”

Haʻi akula nō nā kahu: “He ʻolohū.”

Nīnau aku ʻo Lonoikamakahiki: “He aha hoʻi ka waiwai o ia mea?” A laila haʻi akula nō nā kahu e like me ka ʻōlelo ʻana no ka ihe paheʻe. ʻĪ hou aku ʻo Lonoikamakahiki: “E kiola, ʻaʻole ona waiwai.”

Nānā hou aʻela nō ua ʻo Lonoikamakahiki, a ʻike i ka pua keʻa, nīnau hou akula nō i nā kahu: “He aha hoʻi kēlā?”

Haʻi akula nā kahu: “He pua keʻa.”

Nīnau hou nō ua ʻo Lonoikamakahiki: “A pehea hoʻi kāna hana?”

Haʻi akula nō nā kahu: “He mea leʻaleʻa nō ia. Inā ʻelua a ʻekolu paha mau mea e keʻa pua ana, a inā i lele kā kekahi a ʻoi loa ma mua o kekahi mea, a laila, ʻo ke eo aʻela nō ia. A inā he pili ma ka waiwai, ua like nō ka waiwai me ko ka paheʻe ʻana, ke nui nō hoʻi ka pili ʻana.”

ʻĪ akula ʻo Lonoikamakahiki: “ ʻAʻole ona waiwai, e pono ke haʻihaʻi a kiola aku.”

Nānā hou aʻela nō ua ʻo Lonoikamakahiki, a ʻike aʻela i ka lāʻau pālau, nīnau aʻela: “He aha hoʻi kēlā?”

ʻĪ aku nā kahu: “He lāʻau pālau.”

Nīnau hou akula ʻo Lonoikamakahiki: “He aha kāna hana?”

Haʻi akula nā kahu: “He mea pepehi aku i nā kānaka inā paha he hoʻouka kaua mai ko kekahi ʻaoʻao, a hoʻouka aku ko kekahi ʻaoʻao, a laila, ʻo ka lāʻau pālau ka mea e luku aku ai. A inā e kaua aku me ua lāʻau pālau nei, a laila, he kanahā kanaka e make i ka lāʻau pālau hoʻokahi, a inā nō he nui aku, ʻo ia nō.”

ʻĪ akula ua ʻo Lonikamakahiki: “ ʻAʻole nō ona waiwai, hoʻokahi ona waiwai, he ulu imu.”

Nānā hou aʻela nō ua ʻo Lonoikamakahiki nei, e kau ana ka ihe kaua, nīnau aʻela: “He aha kēlā?”

ʻĪ aku nā kahu: “He mea luku kanaka nō. He mea luku aku i nā kānaka ke kaua mai. Inā i kahi ʻē e hou aku ai, kū akula nō ke kanaka. A inā he akamai mai kekahi ʻaoʻao i ka pale ʻana o ka ihe, a laila, ʻaʻole e kū.”

ʻĪ aku ʻo Lonoikamakahiki: “ ʻAe, he mea waiwai ia, akā, ʻo ka mea akamai i ka ʻalo ihe ke kanaka waiwai; no laila, he hana waiwai ia a kuʻu makua kāne. No laila, inā eia nō kuʻu (kaula) piko ke waiho nei, a laila, e nīkiʻi pū i kuʻu piko me ka pūʻā ihe a kuʻu makua kāne.”

Nānā hou aʻela nō ʻo Lonoikamakahiki, a ʻo ke kau a ke kaula maʻa, nīnau aʻela: “He aha ka waiwai o kēlā mau kaula e lewalewa mai nei?”

Haʻi akula nā kahu: “He maʻa.”

Nīnau hou aku ʻo Lonoikamakahiki: “He aha hoʻi kona waiwai?”

Haʻi akula nā kahu: “E hoʻokomo i ka pōhaku ma ka puka o ka maʻa. A laila, e pelu mai i nā piko ʻelua o ua maʻa lā, a e hoʻopaʻa aʻe i ka piko o nā kaula o ua maʻa lā i ka poho o ka lima e mākaukau ana i ka hana. A laila, e wili aʻe, a koali aʻe, a e like me kona manawa i manaʻo ai e hoʻolele aku i ka pōhaku, a laila, e haʻalele loa aku i kekahi piko o ka maʻa, a laila, e lele aku ka pōhaku. He kanahā a ʻoi aku nā anana e lele ai. A inā i pā aku i ka pōhaku, make loa kekahi kanaka. I hana ʻia nō naʻe no ke kaua.”

ʻĪ akula ʻo Lonoikamakahiki: “ ʻAlua mea waiwai a kuʻu makua kāne. Nākiʻi pū ʻia aku me ka pūʻā ihe.” Pēlā kona nīnau ʻana i nā mea leʻaleʻa a pau a kona makua kāne. Ua hōʻole ʻia ka waiwai o nā mea a pau, a ʻelua wale nō mau mea a Lonoikamakahiki i mahalo ai.

I kekahi manawa aʻe, hele akula nō ʻo Lonoikamakahiki a ka hale i waiho ai nā mea leʻaleʻa, nānā aʻela, e kau ana nō nā mea āna i ʻōlelo ai i nā kahu, e haʻihaʻi a kiola. No laila, hoʻi akula ʻo ia a kona mau kahu, ʻōlelo akula: “Kainō, ua kiola ʻolua i nā mea aʻu i ʻōlelo aku ai iā ʻolua?”

ʻĪ akula kona mau kahu: “ ʻAʻole hiki iā māua ke kiola i nā mea a ko makua kāne. Make mai paha māua, no ka mea, ʻo ka lāʻau pālau a ko makua kāne, he lāʻau haʻi kanaka ia.” A no ka paʻakikī loa o Lonoikamakahiki, no laila, hele akula nā kahu, a haʻi akula iā Keawenuiaʻumi i kēia mau hana a kāna keiki.

I ia manawa, lohe aʻela ʻo Keawenuiaʻumi, a laila, haʻohaʻo ihola ʻo ia i kēia hana kupanaha a kāna keiki. No laila, hele akula ʻo ia e nīnau maopopo iā Lonoikamakahiki i ke kumu o ko ke keiki manaʻo ʻana pēlā. No laila i ka hiki ʻana aku o Keawenuiaʻumi i kahi i hānai ʻia ai e nā kahu, aia naʻe ua ʻo Lonoikamakahiki i ka hoʻoholo waʻa me kekahi mau kahu ona. A hoʻi maila ua ʻo Lonoikamakahiki, e noho aku ana ʻo Keawenuiaʻumi. Hele maila ke keiki a noho ihola i luna o nā ʻūhā o ka makua kāne. A laila, i mea e maopopo ai iā Keawenuiaʻumi ko Lonoikamakahiki manaʻo, no laila, lawe aʻela kona makua kāne iā ia i kahi i waiho ai nā mea leʻaleʻa. A hiki akula lāua, me nā kahu pū ma ka hale i waiho ai nā mea leʻaleʻa, nīnau akula ʻo Keawenuiaʻumi: “He aha kou manaʻo no nēia mau mea (nā mea leʻaleʻa a me nā mea kaua) e kau nei?”

ʻĪ aʻela ke keiki (Lonoikamakahiki): “ ʻAʻole he waiwai iki o kēia mau mea. Ua ʻōlelo aku wau iā lāua ala [Hāuna a me Loli] e kiola kēia mau mea a pau, a ʻo ka ihe kaua a me ka maʻa nā mea waiwai.”

ʻĪ akula ʻo Keawenuiaʻumi: “ ʻAʻole pēlā koʻu manaʻo. Aia nō a hiki i kou noho ʻai moku ʻana, a laila, nāu nō e kiola, ke ʻike akula ʻoe, he mea waiwai ʻole kēlā.”

Ma ia hope mai, nalu wale ihola nō ʻo Keawenuiaʻumi i ka hope o kēia keiki ke nui aʻe. ʻĪ ihola ka makua kāne: “He ʻane kipi wale aku nō koe o kēia keiki ma kona noho ʻai ʻāina ʻana, a he aha lā ka hana a kēia aliʻi ke kanaka makua aku?”

I kekahi manawa ma ia hope mai, komo aʻela ua ʻo Lonoikamakahiki i loko o ka heiau me kona mau kahu, a ʻike akula i nā kiʻi e kū mai ana ma kūʻono o ka heiau. Nīnau akula i nā kahu: “ ʻO wai kēlā mau kānaka e kū maila i loko o ka pā?”

ʻĪ akula nā mākua a me nā kahu: “ ʻAʻole ia he kanaka, he akua ia o ko mākou mau mākua, nā kūpuna hoʻi ou.”

A lohe ʻo Lonoikamakahiki he Akua ia mau kiʻi, a laila, pūliki ikaika akula i nā mākua, no ka mea, ua makaʻu ʻo Lonoikamakahiki, a no ka mea hoʻi, ua lohe mua ʻo ia i ka hoʻomākaʻukaʻu ʻia e nā hoa pāʻani ona. A no laila ʻo ia i pūliki paʻa ai i nā mākua, no kona manaʻo o pau mai i ke Akua. No ka mea, ua ʻōlelo ʻia e kona mau hoa kamaliʻi: “E Lono ē! A pau. A pau i ke Akua lapu.”

A no ko Lonoikamakahiki pūliki ʻana aku, ʻī akula nā mākua: “Mai makaʻu ʻoe. ʻAʻole ia he Akua lapu. He Akua ia nona kēia wahi.”

ʻĪ aku ʻo Lonoikamakahiki i nā mākua: “He aha kona waiwai?”

ʻĪ akula nā mākua: “Eia kona mea i mālama ʻia ai; inā he kaua a pio paha, a laila, hoʻomanamana aku i ke Akua, a laila, na ua Akua lā e alakaʻi i kahi e pakele ai. A inā he waʻa kahuli ma ka moana, pule nō i ke Akua, ola nō. Inā he kau wī, a pule nō i ke Akua, a laila, ea mai nō ka ʻai. ʻO ia ka waiwai o ke Akua i mālama ʻia ai.”

ʻĪ aku ʻo Lonoikamakahiki iā Keawenuiaʻumi: “ ʻAkolu wale nō āu mea waiwai i mālama ai; ʻo kēia mau mea āu kaʻu e mālama.”

Ma hope mai o ko Lonoikamakahiki mau lā ʻōpiopio, ma ka hoʻokanakamakua iki ʻana aʻe, aʻo aʻela ʻo ia i ka ʻalo ihe a me ka ʻōʻō ihe ʻana, a aʻo aʻela nō hoʻi ʻo ia i ke kuʻi a me ka mokomoko. A akamai aʻela ʻo ia ma ia mau hana. A i ka manawa i akamai ai, a laila, hailona akula nā kumu nāna i aʻo i kēlā mau hana ma ka ʻailolo ʻana. A i ka ʻailolo ʻana, ua kū kāna mau hana a pau i ka pono me ke akamai. A ʻo ka hailona o ke kuʻi ma ka lolo ʻana, ʻo ia ka lolo i ʻino. No laila ʻōlelo akula ke kumu kuʻi: “ ʻAʻole ʻoe e pono ke aʻo i ke kuʻi, no ka mea, ua kū kāu lolo i ka pono ʻole, a no laila, e pono ke haʻalele.” No laila, haʻalele ihola ʻo Lonoikamakaiki i ke aʻo ʻana i ke kuʻi. Akā, ma ka mokomoko, ʻo ia ka ʻoihana i ʻoi ko Lonoikamakahiki ʻike a me ke akamai maoli.