Lonoikamakahiki: Mokuna ʻElima

KA PILI ʻANA O KĀKUHIHEWA ME LONOIKAMAKAHIKI

Ma hope iho o ko Kākuhihewa lohe ʻana iā Loli no ko Lonoikamakahiki haʻi ʻana mai, nona ka inoa, ke mele hoʻi a lāua e hoʻopāpā nei, a laila, ʻōlelo pū aʻela nā Aliʻi ʻelua, no nā kumu pili a lāua. Maopopo aʻela, hāʻawi maila ʻo Kākuhihewa i ka ʻāina, mai ka lae o Lēʻahi a ka lae o Kaʻena, mau iā ʻEleʻeleualani, ke kāhili nui o Lonoikamakahiki. A no ko Lonoikamakahiki hōʻole ʻana aku i ka pili iā Kākuhihewa, a laila, hāʻawi hou maila ua ʻo Kākukihewa i ka ʻāina mai ka lae o Kaʻena a Kalaeokaʻōʻio ma Kualoa.

A no kēia pili ʻana mai a Kākuhihewa, ʻaneʻane e pau loa ʻo Oʻahu nei, a laila, ʻōlelo aku ʻo Lonoikamakahiki: “ ʻAʻole e mau kuʻu kāhili i ia pili.”

ʻĪ aku ʻo Kākuhihewa: “ ʻOle aʻela kaʻu pili. Iā ʻoe mai hoʻi ia wahi.”

ʻĪ aku ʻo Lonoikamakahiki: “ʻO kuʻu kāhili a mau iā loko o ka hale, a laila, ʻae wau.”

ʻĪ aku ʻo Kākuhihewa: “Ua mau; ʻo loko wale aʻela nō kā hoʻi o ka hale ka pili o kou kāhili lā. Mai lilo hewa ka ʻāina iā ʻoe.”

A pau kā lāua pili ʻana, ʻakahi nō a hāʻawi ʻia aku ka malo a me ke kapa o Lonoikamakihiki. ʻĪ aku ʻo Kākuhihewa: “Iā ʻoe mua. E hana mai ʻoe i kou inoa, a pau hoʻi kāu hana ʻana, a laila, iā mākou aku.”

ʻĪ aku ʻo Lonoikamakahiki: “Iā ʻoukou paha mua, i ka poʻe lawe wale i ka inoa o kekahi. No ʻoukou ihola kā hoʻi ia inoa a ʻo ke akāka ia o ko ʻoukou inoa; a pau hoʻi kā ʻoukou, a laila, iaʻu aku.”

A no kā Lonoikamakahiki ʻōlelo ʻana aku iā Kākuhihewa pēlā, a laila, lilo mua aʻela iā Kākuhihewa ka hana mua o ke mele a lākou i aʻo ai me ʻŌhaikawiliʻula. A eia ma lalo iho ua wahi mele lā a lāua e hoʻopāpā nei:

ʻO ke ālialia liʻu o Mānā,

Ke uhai lā nō.

Ke uhai lā ka wai,

Ke uhai lā ka wai a Kamakahou,

Wai ālialia,

Wai o Mānā.

Me he kai lā ka wai,

Me he wai lā ke kai,

Me he kai lā ka wai a Kamakahou.

ʻO ka ʻainakō aʻu i ʻai a kiola, haʻalele.

Hoʻi aku a mua,

Hoʻohewahewa mai.

Hoʻi ana i ke kua, i ke alo.

ʻO ka iliau loha i ka lā,

Pūʻolo hau kakahiaka.

Hele ke ālia o Āliaʻōmaʻo

Hele kanu kupapaʻu,

ʻO ke kaha i Nonohili.

Hālala nā niu i kai o Pōkiʻi,

Hoʻākua wale lā ʻo Makaliʻi.

“Aia lā, holo ko mākou inoa, a iā ʻoe hoʻi.” ʻĪ aku ʻo Lonoikamakahiki:

“ ʻAʻole no ʻoukou ka inoa, noʻu ka inoa.” ʻĪ akula ʻo Kākuhihewa: “ ʻO ke akāka ia o kou inoa ke hana mai ʻoe.” A laila, hana akula ʻo Lonoikamakahiki i kona inoa ponoʻī a Hāuna i aʻo mai ai iā ia, a hoʻohui pū akula me ke mele a ka wahine o Kauaʻi i aʻo mai ai iā lāua, e like me ma lalo iho:

ʻO Kaikahonua iā ʻElekaukama,

ʻO Hālalakaʻuluonae,

ʻO Nānāmakaikaʻeleua,

ʻO Māhehaluakama,

ʻO Lalo ia, Lalo aʻe Kama,

ʻO Hoʻopilikūlō kō i ka manawa,

ʻO Kūkuluohalaaniani,

ʻO Hāneʻe aku ʻo hāneʻe mai,

ʻO Hāneʻe i ke au Kama.

ʻO ka papa o ka lewa Kama,

ʻO ka papa o Kūʻami,

ʻO Paepaeilani,

ʻO Kekupuaiʻāwaʻawaʻa.

ʻO ke au o Hakiʻāwihi Kama,

ʻO Hākekōʻai e Lono,

ʻO ʻŌpuʻukahonua, Kamakalewa,

ʻO Noiaku Kamāhūola,

ʻO Peu ʻo Kiha,

Ka papa o Kama,

ʻO Hāʻena Koenamimi,

ʻŌpiopio i ka ulu a Lonokaʻeho.

ʻO wai ʻoe?

ʻO Kākāʻeke,

ʻO Hanakāʻeke,

ʻO Nānākā ʻeke,

ʻO Paʻakā ʻeke,

ʻO Maʻakāʻeke,

ʻO Kāʻeke ia kū i ka ʻieʻie,

ʻO Kāʻeke ia, Kāʻekeaʻelua,

ʻElua Honokeana ke

ana, ʻElua ana ʻopihi,

ʻEkolu Kahana,

ʻElua Mailepai,

ʻElua Honokawai,

ʻO Kawailua,

I kolu iā Kekaʻa,

ʻEhā lā Māhinahina,

ʻO ka luna i ʻAlaeloa.

ʻEhā lā ʻāina Hono,

ʻO Honokahua,

ʻO Honolua,

ʻO Honokōhau,

ʻO Honopou,

ʻAhā lā ʻāina Hono,

ʻAlima lā iā Kahakuloa,

ʻO Kahakuloa lā ʻaono,

ʻO Makalina lā ʻawalu,

ʻO Waiheʻe lā ʻaiwa,

ʻAiwa i Honokea,

ʻO nā māhele i Wailuku.

Ka ʻumi,

Kahi Koʻolau ē,

Kahi Wailuku ē.

Kahi Pāʻia,

Kahi Kahoʻokuli ke haele;

ʻElua,

ʻElua kū mai,

ʻElua,

ʻElua noho aʻe,

ʻElua,

ʻElua pili wale i Keaʻahala,

ʻElua,

ʻElua Nuaʻailua,

ʻEkolu,

ʻEkolu Makaiwa,

ʻEkolu,

ʻEkolu Pāpā,

ʻEhā,

ʻEhā Waipiʻo,

ʻEhā,

ʻEhā ka uka i Halehaku,

ʻElima,

ʻElima Paʻuwela,

ʻElima,

ʻElima Hulēʻia,

ʻElima,

ʻElima nā kānaka,

Alualu o ke kaha wale i Pāʻie,

He ʻoi ʻahiku,

ʻEhiku Pūlehu,

ʻEhiku Mānā,

ʻEhiku ka ʻōhiʻa i Paukauila,

He ʻumi,

He ʻumi ʻo Lele,

He ʻumi,

He ʻumi ʻo Molokaʻi,

He ʻumi,

He ʻumi ʻo Lānaʻi,

He ʻumi,

He ʻumi ʻo Kanaloa Kahoʻolawe,

Ka hono ka hoʻokuʻi o nā moku,

ʻO kāna Pūiki aʻe ka ipo aloha,

Kope aʻe kope aʻe,

Aia Hilo lā,

Ke ʻako maila,

Kaupaku maila,

Aia ko ipo lā,

Ke hele aʻela,

Kālāʻau i ka waha ē,

Peʻahi ka lima ē,

E kūnou nā maka,

O hilahila iā ia ala,

A ʻī wale i nā

kīlou pali ē,

Wai Oʻahu ē.

Ahu maila i luna,

Haʻahaʻa ʻo Kaunuohua,

He puʻu kolo i Nīhoa,

Kēlā pali ē,

Kēia pali ē,

Pālāʻau ē,

Ka hiwa i lalo ē.

A noho,

A noho e Kū,

Kuhi ua palu ē,

Kūkahaulani,

Makakū manu ē.

He poʻo manu ē,

A he nuku manu ē,

He alelo manu ē,

ʻĀʻī manu ē,

ʻĒheu manu ē,

Umauma manu ē,

A he kino manu ē,

ʻŪhā manu ē,

He kā manu ē,

Puapua manu ē,

He kuli manu ē,

Wāwae manu ē,

Māiuʻu manu ē,

He hulu manu ē,

Kani ʻāʻī manu ē,

A he puʻu manu ē,

He ake manu ē,

Naʻau manu ē.

Ka ua manu iki.

Hele ʻoe i waho,

I ka uka nahele,

I noho i Kona nei,

I ke kāʻeʻe pua, ʻo ke ʻiʻi,

Ka hāpai pua o Keaʻau; ʻO Hanalei,

ʻO Hanalei kumu a ka ua,

I amo a haʻahaʻa;

I kū i luna o ka puʻu,

I hala i lalo ka malu,

Ikīki nā hoa, manakā ʻino ē.

E hāpai ka waʻa,

E ʻeʻe aku kānaka,

Me nā houhou,

Me nā nakinaki,

Me nā lanalana,

ʻEʻe aku, hoe aku, kau aku.

Ua kau ke ala waʻa,

ʻO Lelepahū, ʻo Hawaiʻi,

ʻO Hawaiʻi Nui a Kāne,

ʻO Hilo a Kāne a Kapu,

ʻO Hilo a ka pali,

ʻO Kū ʻai lehua,

Hoa aloha wale o Kalaleʻa mā

e noho maila,

E noho maila,

I kū i Kona ka hale,

I Koʻolau ke alo, I Tahiti ka paia,

I Hālawa ka pou,

I Kauhuhu a Pele, a Peu ē.

He kua ʻo Molokaʻi,

ʻO Lānaʻi ke alo,

He aha Molokini?

Kahua a ʻōlelo Wailuku ē,

He aha Kulaloa?

Kaupaku Lanakila.

Kaluanui ʻo Kaluanui,

Ke kū lā i nā puʻu māhoe,

Nā hale loulu a Kāne,

I ʻako noʻu i Auahi.

Ka ʻuala o Puʻukamāʻele.

ʻO Kipapai ʻo Honokaʻupu.

ʻO ka ʻoʻopu o Waikolu,

E hoʻi ana wau e ʻai,

He kala kuʻu iʻa e ʻai ai,

A māʻona.

He iʻa pā ia na kuʻu Akua,

Hoʻokomokomo ka waʻa,

ʻO Kaluakoʻi,

ʻO ke kaha wale o Puʻumomi,

Hoʻōmo Wailau,

ʻO ʻUmipiʻilani.

ʻO ke ālialia o Mānā.

Ke uhai lā nō.

Ke uhai lā ka wai a Kamakahou,

Wai ālialia,

Wai o Mānā,

Me he kai ka wai,

Me he wai ke kai,

ʻO ka ʻainakō aʻu i ʻai,

Kiola, haʻalele, poina,

Hoʻi aku a mua,

Hoʻohewahewa mai.

Hoʻi ana i ke kua, i ke alo.

ʻO ka iliau loha i ka lā.

Pūʻolo hau kakahiaka.

Hoʻi ana i ke kua i ke alo,

ʻO Lāʻauhaele,

Hele ke ālia o Āliaʻōmaʻo

Hele aʻe kanu kupapaʻu,

ʻO ke kaha i Nonohili.

Hālala nā niu i kai o Pōkiʻi,

Hoʻākua wale lā ʻo Makaliʻi.

Ma kēia wahi, e hoʻokomo iho i ke mele i koe, he wahi inoa no Lonoikamakahiki, a ʻo ia ke mele i lohe ai ʻo Lānahuʻimihaku, a ʻo ia ke mele i kāmau ʻia mai ma luna o ke mele a lāua i aʻo ʻia ai e ʻŌhaikawiliʻula.

I kēlā manawa a Lonoikamakahiki e heluhelu ana i kēlā mele a ʻŌhaikawiliʻula i aʻo ai iā Kākuhihewa mā, a ʻike akula ua loaʻa kēlā mele iā Lonoikamakahiki, ʻī akula ʻo Kākuhihewa iā Lānahuʻimihaku mā: “ ʻĒ! Ua loaʻa hoʻi hā kēlā mele iā Lonoikamakahiki?”

ʻĪ aku ʻo Lānahuʻimihaku iā Kākuhihewa: “ ʻO ia paha, no ka mea, noho wale mai nei no mākou i Hawaiʻi ʻaʻole ona inoa penei. Maliʻa paha ua holo aʻe kekahi waʻa ma ka moana aʻe a Hawaiʻi, aʻo mai nei i kēia mele.”

I ka manawa i eo ai ʻo Kākuhihewa mā iā Lonoikamakahiki, a laila, kēnā aʻela ʻo Kākuhihewa i nā kānaka a pau o loko o ka hale, e puka i waho a koe iho ka hale no ke aliʻi o Hawaiʻi, no Lonoikamakahiki. Iā Kākuhihewa i kēnā ai i nā kānaka e hele, i ia manawa, puka akula nā kānaka i waho. Aia naʻe ua make maila ka poʻe mua iā Lonoikamakahiki, a no kēia mea, kuemi hou nā kānaka i loko o ka hale, no ka mea, ua makaʻu akula i ka make mai iā Lonoikamakahiki. A no ia hoʻi hope ʻana mai o nā kānaka mai waho mai o ka hale, nīnau aku ʻo Kākuhihewa, me ka ʻī aku: “He aha kā hoʻi ka mea i hoʻi hou mai ai nā kānaka i loko nei? Kainō, he hele aku ko kākou, a waiho iho ka hale nona?”

ʻĪ akula nā kānaka: “He aha mai kā kāu! ʻO kāu pili ʻino ʻana iho nei; ʻo Mea a me Mea, ua make akula iā Lonikamakahiki. Eia kā, i pili aku nei ʻoe, e make mākou.”

A lohe ʻo Kākuhihewa i kēia leo, a laila, ʻōlelo akula ʻo ia iā Lānahuʻimihau mā: “ ʻEā! He ʻoiaʻiʻo kēlā ʻōlelo?”

ʻĪ aku ʻo ua ʻo Lānahuʻimihaku mā: “ ʻAe, he ʻoiaʻiʻo, no ka mea, pili aku nei kākou i ka ʻāina, a he puni wale aʻe nō koe ʻo Oʻahu nei, ʻaʻole kēlā i ʻae mai e pili i ko ia ala kāhili, no laila, pili mai nei kēlā iā loko o ka hale nei. I pili mai kēlā nou, no ke Aliʻi, a me nā kānaka, ʻo ka pau nō i ka make. Eo akula kākou. Kāhea ʻia aku ua Aliʻi lā, e ola kākou.” A laila, kāhea akula ʻo Kākuhihewa: “E ke Aliʻi o Hawaiʻi ē! E ola. Ua eo iā ʻoe.”

A lohe ʻo Lonoikamakahiki i kēlā ʻōlelo, a me ka leo kāhea ma loko mai, a laila, hoʻokō aʻela ʻo ia ʻaʻole e luku aku e like me kāna noʻonoʻo mua ʻana, a ma ka inoa o kona kānāwai mau, “Kai ʻOkia Kānāwai”, no laila, ʻaʻole he luku hou ʻana a Lonoikamakahiki i koe. A ʻo ia nō hoʻi ka hoʻomaka mua ʻana o kā Lonoikamakahiki hoʻopāpā ʻana.