Lonoikamakahiki: Mokuna ʻUmi Kūmākahi

KA HOLO ʻANA O LONOIKAMAKAHIKI I MAUI E ʻIKE ME KAMALĀLĀWALU

Ma hope iho o ka luku ʻana a Lonoikamakahiki i nā aliʻi o Hawaiʻi, kūkākūkā aʻela ʻo ia me kāna wahine, me Kaikilani, e holo i Maui e ʻike me Kamalālāwalu. A hoʻoholo aʻela lāua a me ka nui aliʻi a pau, e hoʻokuʻu aku ma muli o kā Lonoikamakahiki mea i noʻonoʻo mua ai. No laila, i ka lā i mākaukau ai ko Lonoikamakahiki holo i Maui, lawe aʻela ʻo ia i kona poʻe kūpono, a me kona mau kānaka ikaika kaulana. A lawe aʻela ʻo ia i kona kaikaina iā Pupuakea ma kona ʻano kaulana ʻāina (kuhina nui, a ʻalihikaua nō hoʻi). Ma ia holo ʻana a Lonoikamakahiki, ʻaʻole ʻo ia i poina iā Hāuna ma kona ʻano kahu, a kalahala nō hoʻi. A penei ka moʻolelo o Lonoikamakahiki ma ia holo ʻana:

Iā Lonoikamakahiki i hiki aku ai ma Maui, e noho ana ʻo Kamalālāwalu ma Hāna, ma ke ahupuaʻa i ʻōlelo ʻia ʻo Wānanalua. Iā Lonoikamakahiki i pae aku ai ma ke awa pae waʻa i Punahoa, ʻike ʻia maila ʻo Lonoikamakahiki e Kamalālāwalu, kiʻi ʻia maila ua ʻo Lonoikamakahiki a me kona poʻe a pau, hoʻihoʻi ʻia akula ma ko Kamalālāwalu hale aliʻi. I ia manawa, ʻakahi nō ʻo ia a ʻike maka i ke aliʻi o Hawaiʻi, he lohe wale nō kona. Ua ʻōlelo ʻia he makua kāne nō ʻo ua ʻo Kamalālāwalu nei no Lonoikamakahiki.

He mau lā paha ma hope iho, he mea mau nō hoʻi ma nā hale aliʻi o ia manawa, ka inu ʻawa. A no laila, makemake aʻela ʻo Kamalālāwalu e inu ʻawa pū me Lonoikamakahiki. No laila, ʻōlelo aku ʻo Kamalālāwalu iā Lonoikamakahiki: “Ua makemake au e inu ʻawa kāua.” A, e like me ka makemake o ke aliʻi o Maui, pēlā i ʻae aku ai ko Hawaiʻi aliʻi.

ʻĪ akula ʻo Kamalālāwalu iā Lonoikamakahiki: “E hele kāua i ka heʻenalu a hoʻi mai ua wali ka ʻawa.”

A, no laila, hele akula lāua. Ma mua naʻe o ko lāua hele ʻana i ka ʻauʻau, ua hoʻoholo mua lāua, he moa ka pūpū o ko lāua ʻawa ke inu. I ia manawa naʻe, ua kauoha aʻela lāua i ko lāua mau kaikaina e hoʻomākaukau i ka ʻawa a me ka pūpū, ma mua o ko lāua hoʻi ʻana mai, mai ka ʻauʻau.

ʻO ka pūpū a lāua i manaʻo ai no ka inu ʻana i ko lāua ʻawa, he moa. Ma mua o ko Lonoikamakahiki hele ʻana i ka heʻenalu, kauoha ihola ʻo ia iā Pupuakea penei: “Ke hele nei au i ka heʻenalu me ke aliʻi o Maui nei, pūholo aʻe ʻoe i ka moa i hoʻi mai māua mai ka ʻauʻau mai, ua mākaukau.”

A pau kā Lonoikamakahiki ʻōlelo ʻana i kona kaikaina, hele akula ʻo ia me Kamalālāwalu i ka ʻauʻau. A, ʻo Kamalālāwalu hoʻi, ua kauoha aʻela nō hoʻi ʻo ia i kona kaikaina iā Makakūikalani, e like me kā Lonoikamakahiki kauoha iā Pupuakea. Ma kēia mau ʻōlelo a nā aliʻi, ʻaʻole ma kahi hoʻokahi kā lāua kamaʻilio ʻana i nā kaikaina o lāua. Akā, ma ke kaʻawale nō lāua i ʻōlelo ai, me ka lohe ʻole aku o kekahi i kekahi. A hala akula nā aliʻi i ka heʻenalu, a ʻo Makakūikalani hoʻi hana ihola ʻo ia i ka moa a Kamalālāwalu, a me ka ʻawa. A pau ka moa i ka pūholo, a me ka ʻawa i ka mama, a laila, kali aku o ka hoʻi mai o ke aliʻi.

Akā, ʻo Pupuakea, ʻaʻole ʻo ia i hana i nā mea a kona kaikuaʻana i kauoha ai iā ia, no ka mea, ʻaʻole ʻo ia i ʻike i ka hana ʻana o ka moa, a me ka mama ʻana o ka ʻawa, no ka mea, ʻaʻole i maʻa. Akā naʻe, he mea haʻohaʻo nō ia iā Pupuakea, kēia kauoha ʻana a Lonoikamakahiki, me ka ʻike nō o ke aliʻi, ʻaʻole i maʻa ʻo Pupuakea i ka hana ʻana o ka moa.

A hoʻi maila nā aliʻi mai ka ʻauʻau mai, ua mākaukau ʻo Kamalālāwalu no kāna mea e ʻai ai; a nīnau akula ʻo Kamalālāwalu iā Makakūikalani i ka mākaukau, a haʻi maila ʻo Makakūikalani: “Ua mākaukau, ua moʻa ka moa, ua wali ka ʻawa.”

ʻĪ akula ʻo Kamalālāwalu: “Hoʻomākaukau ʻia mai ka ʻai.”

A laila, i ia manawa, lawelawe ʻia aʻela nā meaʻai o ka ʻahaʻaina. A i ia wā nō, hoka ihola ka ʻawa. A, ʻo Lonoikamakahiki, i kona manawa i hoʻi mai ai mai ka ʻauʻau mai, nīnau akula iā Pupuakea: “ ʻEā! Ke mākaukau maila kā Kamalālāwalu mau meaʻai. ʻAuhea hoʻi ka ʻawa a me kaʻu moa? Ua hana iho nei ʻoe?”

E kōnane ana naʻe ʻo Pupuakea i ia manawa. A, i ko Pupuakea lohe ʻana i kēia mau nīnau a Lonoikamakahiki, hōʻole akula ʻo Pupuakea, me ka ʻī aku: “Eia aʻe nō ka moa, ʻaʻole i pepehi ʻia, ʻaʻole nō i mama ʻia ka ʻawa, no ka mea, ua ʻike nō ʻoe, ʻaʻole au i ʻike i ka hana ʻana o kēia mau mea āu i kauoha iho ai.”

I ia manawa, wela ka huhū ʻo Lonoikamakahiki, lālau ihola i ka papa kōnane, a hauhau akula i ka lae o Pupuakea, a pā akula ma ka lae, puaʻi ke koko. A, no ia mea, komo akula ka huhū i loko o Pupuakea. I ia manawa, lālau akula ʻo Pupuakea i ka lānahu a me ka wahie, hoʻā aʻela i ke ahi, lālau aʻela i ka moa, a ʻuʻumi akula, a uhae maila i kekahi ʻūhā o ka moa, a hohole aʻela i ka ʻili, a kōʻala akula i ke ahi, lālau akula i nā huluhulu ʻawa. Ke kōʻala lā ka moa, ke mama lā nō hoʻi ka ʻawa; a ʻekolu mana ʻawa. A moʻa aʻela nā ʻūhā moa, hoka ka ʻawa; a waiho aʻela nā ʻūha moa i pūlehu ʻia i ke pā. A waiho akula ka ʻapu ʻawa ma ke alo o ke aliʻi, a me nā mea a pau āna i kauoha aku ai iā Pupuakea. ʻĪ akula ʻo Pupuakea: “Ua mākaukau ka ʻawa a me ka moa, ʻo kāu wale nō koe ka ʻai iho a me ka inu iho i ka ʻawa.”

No laila, ʻike aʻela ʻo Lonoikamakahiki, ua mākaukau nā mea āna i kauoha ai ma mua o kona hele ʻana i ka ʻauʻau, a laila, pāʻina ihola ʻo ia, ma mua o kā Kamalālāwalu inu ʻana i kona ʻawa.

I ka manawa a Pupuakea e hana ana i ka moa, nānā pono maila ʻo Kamalālāwalu, i ke kupanaha o kā Pupuakea hana ʻana, a makemake maila.

A pau kā lāua inu ʻawa ʻana a me ka pāʻina ʻana, kōnane ihola ua mau aliʻi nei. A, i loko o ko lāua manawa kōnane, ʻōlelo akula ʻo Kamalālāwalu iā Lonoikamakahiki: “E, makemake akula kā hoʻi au i kāu kauwa. A i hoʻi ʻoe ʻeā, noho iho kāu kauwa me aʻu.”

ʻĪ akula ʻo Lonoikamakahiki iā Kamalālāwalu: “ ʻAʻole ia he kauwa naʻu, ʻo koʻu kaulana ʻāina nō ia, a ʻo koʻu kaikaina ponoʻī nō ia. ʻAʻole e loaʻa aku iā ʻoe.” A lohe ʻo Kamalālāwalu i kēia ʻōlelo a Lonoikamakahiki i ka ʻī ʻana, ʻo koʻu

kaulana ʻāina nō ia, no laila ʻōlelo aku ʻo Kamalālāwalu: “ Inā ʻo kou kaulana ʻāina kēlā, a ʻo kou pūkaua hoʻi ia, a laila ke ʻōlelo aku nei au, haʻahaʻa, haka pau i ka ʻiole.”

ʻĪ aku ʻo Lonoikamakahiki: “ ʻO ka iki ʻulu maika ia nāna e kaʻa ke kahua loa e pau ai.”

A pau hoʻi kā Lonoikamakahiki ʻōlelo ʻana, a laila, ʻōlelo aku ʻo Kamalālāwalu, me ke kuhikuhi aʻe iā Makakūikalani: “Eia aʻe nō hoʻi koʻu kaulana ʻāina, ʻo kaʻu pūkaua nō hoʻi kēia, ʻo koʻu kaikaina nō.”

A no kā Kamalālāwalu hoʻohenehene ʻana i ko Lonoikamakahiki pūkaua iā Pupuakea, no laila i ʻōlelo aku ai ʻo Lonoikamakahiki i kā Kamalālāwalu ʻōlelo ʻana: “ ʻO koʻu kaulana ʻāina nō hoʻi kēia.”

A, no laila, ʻo Lonoikamakahiki i ʻōlelo aku ai: “E, hakahaka, i ke ehu nō o lāʻau pālau, kūlana, ʻaiwa a papa lāʻau aku o ka make nō ia.” A no ka ʻōlelo ʻana mai a Lonoikamakahiki pēlā, ʻī aku ʻo Kamalālāwalu: “ ʻO ka līlā maiʻa ia o Kaʻea, ʻaʻole e pala i ke anahulu.” I loko o kēia mau ʻōlelo a Lonoikamakahiki me Kamalālāwalu, waiho wale i loko o lāua ia mea. A, he mau manawa he nui ma hope iho o kēia mau hana a lāua, i ka manawa i hoʻi aku ai ʻo Lonoikamakahiki mai kāna huakaʻi kaʻapuni aku, manaʻo aʻela ʻo Kamalālāwalu e luku aku ma ke kaua i nā aliʻi o Hawaiʻi, no ka mea, ua kuʻi akula ka lono o ko Lonoikamakahiki ikaika a me ka lanakila i ke kaua.

A, ʻo Kauhiokalani, kā Kamalālāwalu keiki ponoʻī; ʻo Kauhiakama hoʻi kekahi inoa ona. Hoʻouna akula ʻo Kamalālāwalu i kāna keiki e holo i Hawaiʻi, me ka ʻī aku: “E holo ʻoe e nānā i ka nui o nā kānaka o Hawaiʻi, hoʻi mai ʻoe a haʻi mai iaʻu.”

No laila, e like me ko Kamalālāwalu makemake, holo akula ʻo Kauhiokalani ka mea i kapa ʻia ʻo Kauhiakama i Hawaiʻi. I ia holo ʻana, pae mua akula ʻo ia ma Kohala, ma ke awa pae waʻa i ʻōlelo ʻia ʻo Puakea. A hiki ʻo ia ma laila kau nā waʻa, hele akula ma nā kahakai o Kohala a hiki i Kawaihae. Akā, ʻaʻole i loaʻa nui nā kānaka iā ia ma ia hele ʻana aku, he kakaʻikahi loa.

Hele akula ua ʻo Kauhiakama mai laila aku a hiki i Kona, i Kapalilua, ma ka palena o Kaʻū a me Kona, ʻaʻole nō ia i hālāwai nui me nā kānaka. Pēlā kāna hele ʻana a puni ʻo Hawaiʻi, ʻaʻole ʻo ia i ʻike i ka lehulehu o nā kānaka i loaʻa iā ia.

Hoʻi mai ʻo ia ma Kohala ma Kapaʻau. I ia manawa, e ʻākoakoa ana nā kānaka he lehulehu ma laila, ma ke kahua mokomoko i ‘ōlelo ʻia ʻo Hinakahua. No ka mea, he mea mau ma ia wahi, ka ʻākoakoa mau i kēlā lā kēia lā i ka mokomoko.

ʻĪ ihola ʻo Kauhiakama: “Kainō ua nui aku ko Hawaiʻi nei mau kānaka, ʻaʻole kā. He kaulana wale iho nō kā he moku nui, a ʻo ke kanaka, he ʻuʻuku loa. Inā lā hoʻi wahi kanaka, inā lā hoʻi e aho ia. ʻAʻole, he ʻole loa nō kā.”

A, ʻike ihola ʻo Kauhiakama i ka nui o nā kānaka o Kohala ma ia kaʻapuni ʻana, a laila hoʻi akula ʻo ia a hiki i Maui. Iā ia i hiki aku ai i Maui, nīnau maila ʻo Kamalālāwalu: “Pehea ʻo Hawaiʻi?”

ʻĪ aku ʻo Kauhiakama: “Lēʻiwi Kohala i ka nuku nā kānaka, no ka mea, ma kaʻu hele ʻana aku nei a puni ʻo Hawaiʻi, ʻaʻole i loaʻa nui iaʻu nā kānaka. Ma Kohala kuʻu kau mua ʻana aku, hele akula wau ma nā kahakai o laila a hiki i Kawaihae, ʻaʻole au i hālāwai me kekahi kanaka hoʻokahi. Akā, ma kahi aʻu i kau aku ai, ua hālāwai au me kekahi poʻe, ʻaʻole naʻe paha i kanahā. A ma Kawaihae, pau nō nā wahi kanaka iki. Hele aku au mai Kawaihae aku a hiki i Kona a kau wahi o Kaʻū, ʻaʻole au i hālāwai pū me nā kānaka he lehulehu. ʻO kahi akua loa aku he ʻaʻā wale nō. Kaʻapuni hou aku wau mai Kaʻū aku a Puna, Hilo, a me Hāmākua. ʻAʻole paha i ʻakolu lau kanaka i hālāwai me aʻu. A, i koʻu hiki ʻana mai ma Kohala, ʻo ia wale nō ka ʻāina kanaka aʻu i ʻike aku nei. He lēʻiwi nō Kohala, eia i ka nuku nā kānaka.”

No kēia lohe ʻana o Kamalālāwalu i ka ʻōlelo a kāna keiki a Kauhiakama, no laila hoʻolale aʻela ʻo ua ʻo Kamalālāwalu iā Makakūikalani, e hoʻomākaukau no ke kaua. Ua ʻōlelo ʻia naʻe ma kēia moʻolelo, na kekahi mau kānaka i holo mai, mai Hawaiʻi mai i paipai iā Kamalālāwalu e kiʻi e kaua iā Hawaiʻi, na Kauhipaʻewa a me Kihapaʻewa, nā keiki a Kumaikeau mā. Wahi a ka ʻōlelo ʻia e kekahi poʻe kahiko mālama moʻolelo, na Lonoikamakahiki nō i hoʻouna mai kēlā mau kānaka, e holo mai e paipai iā Kamalālāwalu e kiʻi e kaua iā Hawaiʻi. A penei ka moʻolelo o ia hana ʻana a kēlā mau kānaka:

No ka manaʻo nui o Lonoikamakahiki e kaua me Kamalālāwalu, no laila, hoʻouna akula ʻo Lonoikamakahiki iā Kauhipaʻewa a me Kihapaʻewa e kūkā pū me Kamalālāwalu, no ke kaua. A hiki maila ua mau kānaka nei i o Kamalālāwalu lā, me ka ʻike ʻole o Kamalālāwalu, he mau kānaka kēia mai ko Lonoikamakahiki alo mai. I ka manawa i hālāwai ai ua mau kānaka nei me Kamalālāwalu, ʻōlelo akula: “E kiʻi aʻe ʻoe e kaua iā Hawaiʻi, e lilo ana nō ʻo Hawaiʻi iā ʻoe ke kiʻi aku e kaua, no ka mea, ʻaʻole he ikaika ʻo Lonoikamakahiki a me ke kaulana ʻāina ona.”

A no ka ʻōlelo ʻana a kēlā mau kānaka pēlā iā Kamalālāwalu, no laila, ʻo Kamalālāwalu i manaʻo ai e holo aku i Hawaiʻi e kaua ai. A, ʻo ia ka mea i ʻōlelo ʻia e ka poʻe kahiko. A penei hoʻi ka ʻōlelo a kekahi poʻe mālama moʻolelo. Ua ʻōlelo ʻia penei:

No ko Lonoikamakahiki makemake e ʻike i ka ikaika o nā pūkaua o lāua, e like me nā ʻōlelo hōʻole aku a hōʻole mai a lāua no nā pūkaua ʻelua, ma hope iho o kā lāua inu ʻawa ʻana. A penei hoʻi ke ʻano o kā Kihapaʻewa a me Kauhipaʻewa iā Kamalālāwalu: “Inā e holo aʻe ʻoe i Hawaiʻi e kaua me Lonoikamakahiki, ʻāhaʻi aku auaneʻi kā kākou kaua i luna o Puʻuʻoāʻoaka a me Hōkūʻula, i paʻa e ia wahi iā kākou, lilo ʻē iā kākou nā pōhaku, i kahi kiʻekiʻe, i lilo auaneʻi kā Lonoikamakahiki kaua ma lalo nei, he hoʻoneʻe wale nō ka luna mai a ʻo ka heʻe nō ia o ka Hawaiʻi i ko Maui.” Pēlā kā ua mau kānaka nei ʻōlelo iā Kamalālāwalu. ʻAʻole naʻe he ʻōlelo ʻoiaʻiʻo a ua mau kānaka nei iā Kamalālāwalu, akā, e nolu ana i mea e pio ai ko Kamalālāwalu ʻaoʻao. Ma kēia ʻano wale nō i lana nui ai ʻo Kamalālāwalu e hele e kaua iā Lonoikamakahiki.