Punia: Mokuna ʻEkolu

I ke au kahiko o Hawaiʻi nei, ua maʻa kekahi poʻe i ka hoʻomana ʻana ma ke ʻano ʻaumakua i ka manō o ke kai, a i ka manu pueo, a i kekahi mau mea ʻē aʻe nō paha a lākou i manaʻo ai. A ua lilo nō hoʻi ka manō i mea hānai ʻia e kehahi poʻe, a i mea kā e hoʻohana ʻia ai no ko lākou mau manaʻo hoʻomauhala. A ua lilo nō hoʻi kekahi poʻe i mea manaʻo ʻino ʻia e kekahi poʻe ma muli paha o kekahi mau kumu.

ʻO ka lako mau o ko Leimakani noho ʻana i nā mea e pono ai ka noho ʻana, ka ʻai me ka iʻa a me nā lako ʻaʻahu, ʻoiai nō hoʻi, he wahine maʻa maʻamau ʻo Hina i ke kuku kapa, a ua lako maoli nō ko lākou noho ʻana. A ma muli nō hoʻi o ka ikaika kupanaha o Punia i ka hakakā, ʻeha ka poʻe keiki a kahi mau mākua. No laila, ua huāhuā ʻia ʻo Leimakani a me kona ʻohana, a ua ʻimi nui ʻia nā kumu e pōʻino ai ʻo Leimakani.

E waiho aʻe kāua, e ka mea heluhelu iā Leimakani a me kāna keiki, ka mea nona kēia moʻolelo, a e huli aʻe hoʻi kāua e nānā no ka pōʻino o Leimakani āna naʻe i hoʻomaopopo mua ʻole ai.

Ua hōʻea aʻe i nā kapakai o Kohala i ia mau lā, he manō aliʻi ʻaeʻa wale. Aia  ma lalo o kēia manō nona ka inoa ʻo Kaiʻaleʻale, he ʻumi mau manō ukali. Ma muli      o ke ʻano ʻai kanaka o kēia manō a me kona mau ukali, ua kipaku ʻia mai ʻo ia e  nā manō maikaʻi o nā wahi like ʻole. I kona hōʻea ʻana nō i nā kapa kahakai o nā Kohala, ua hoʻomaka koke nō ua Kaiʻaleʻale nei i kāna hana maʻamau, ʻo ia hoʻi ka hoʻopōʻino ʻana i ke ola o ka poʻe hele kahakai. I kēia wā naʻe e hana nei ʻo ia i kāna hana ʻino, a i hoʻopōʻino hoʻi i ke ola o kahi poʻe lehulehu, ʻaʻole i hōʻea aku kēia lono iā Leimakani. No laila, i ka wā i hele ai ʻo Leimakani me kāna keiki i kā lāua hana maʻamau ʻo ka luʻu ula, ʻaʻole loa he wahi mea i manaʻo mua ʻia, e hālāwai    mai ana me kekahi pōʻino weliweli.

I ka mākaukau ʻana o Leimakani e luʻu aku, ua lohe maila nō ua Kaiʻaleʻale nei i nā kamaʻilio ʻana ma waena o Leimakani a me kāna keiki. ʻOiai, he manō kēia o ke ʻano i hoʻomanamana ʻia e kekahi poʻe, a i kapa ʻia paha e ka poʻe kahiko o ia au kahiko o ka ʻāina, “he manō kanaka”, a e kapa ʻia ai hoʻi e kekahi poʻe, “he manō kupua”, a ua hiki nō iā ia ke lohe i nā ʻōlelo a pau a Leimakani mā e kamaʻilio ana. A ua minamina loa ihola ua Kaiʻaleʻale nei i ka lele pū ʻole ʻana mai o Punia me kona makuakāne, ʻoiai, inā lāua i lele pū mai inā lā ua māʻona pono ko lākou pāʻina o ia lā pōloli.

Eia nō ua Kaiʻaleʻale nei ke peʻe mālie nei ma ka ʻaoʻao o ka lua ula a Leimakani e luʻu mau ai, a e kali ana hoʻi me ka mākaukau no ka ʻai ʻana aku iā Leimakani. I ka wā nō i lele aku ai ʻo Leimakani i loko o ke kai, ua luʻu loa akula  nō ʻo ia no ka lua ula. A i ka loaʻa ʻana o nā ula ʻekolu iā ia, ua emi maila ʻo ia i hope me ka manaʻo e ea aʻe i luna, a i ia manawa nō ʻo ia i loaʻa mai ai iā Kaiʻaleʻale. A no ka maopopo mua ʻole nō hoʻi paha iā Leimakani no kēia pōʻino, ʻaʻole ʻo ia i mākaukau mua no ke pale ʻana aku. A ʻo ka mea i ʻike ʻia, ua moku pū maila ʻo ia i ka waha o ka manō lokoʻino, a i ia manawa pū nō, ua loaʻa pū maila ʻo ia i nā manō ʻē aʻe. A he manawa pokole wale nō, ua pau aʻela kona kino holoʻokoʻa i ka ʻai ʻia e ua poʻe manō nei, a koe wale nō ke poʻo o Leimakani. A i ia manawa ʻo Kaiʻaleʻale i paʻa aʻe ai i ke poʻo o Leimakani, ma kona waha, a lana aʻela ʻo ia i luna o ka ʻili kai me ka ʻōkūkū aku i mua o ke alo o kāna keiki e nānā mai ana. Ua ʻula pū aʻela nō hoʻi ke kai o ia wahi i ke koko o Leimakani.

A ua lilo kēia hana a kēia manō kupua i mea hōʻehaʻeha loa mai i ka manaʻo o Punia, a ua uē paʻiāuma aʻela ʻo ia i kona ʻike aku i ke poʻo o kona makuakāne e ʻōkūkū hoʻomāewaewa ʻia mai ana e ua manō Kaiʻaleʻale nei a me ka waimaka aloha makua e heleleʻi ana ma kona mau pāpālina ʻōpio, ua ʻōlelo akula ʻo ia me ka leo haʻuhaʻu, “ ʻO kāu hana hoʻomāewaewa kēnā e Kaiʻaleʻale i kuʻu makuakāne. Aia nō hoʻi he lā e hōʻea mai ana, e pānaʻi aku ana au i kēnā mau hana āu. A e ʻike auaneʻi ʻoe i ka hanaʻiʻo a ke keiki a Leimakani me Hina.”

Ua haʻalele akula ʻo ia i ua wahi nei me ka uē paʻiāuma ʻana no kona makuakāne. A iā ia nō i kokoke aku ai i ko lākou wahi pupupu hale, ua lohe koke maila nō ʻo Hina i ka leo uē paʻiāuma o kāna keiki, a hoʻomanaʻo koke aʻela nō ʻo ia, ua hālāwai paha kāna kāne me ka pōʻino. A i ke kokoke loa ʻana mai o ke keiki, ua nīnau koke akula nō ʻo Hina i kāna keiki, “ ʻAuhea kā hoʻi ko makuakāne? A he waimaka aha kēia ou, e kuʻu lei aloha he  keiki?”  “E  kuʻu  makuahine  aloha ē, ʻaʻole kāua e ʻike hou ana iā ia. Ua make ʻo ia me ka māewaewa i ka waha lokoʻino o ka manō Kaiʻaleʻale. A ua puʻunaue ʻia kona kino ma ka waha o ka pūʻali manō a Kaiʻaleʻale.”

I ka lohe ʻana nō o Hina i kēia lono pōʻino o kāna kāne, ua hoʻomaka aʻela ʻo ia e uē paʻiāuma, a e uē helu ana hoʻi no nā wahi a lāua e pili aloha ai. A i ia manawa pū nō, ua ulu aʻela ka manaʻo i loko o Hina e iho nō i ka lae kahakai a lele nō i loko o ke kai, a i hoʻokahi nō hoʻi ko lāua make pū ʻana me kāna kāne aloha. A ma muli wale nō o nā kāua aloha ʻana a ke keiki i maliu mai ai ʻo Hina, a hana ʻole ai ʻo ia i kāna mea i manaʻo ai e make pū i ka waha o Kaiʻaleʻale, e like nō hoʻi me ka make ʻana o kāna kāne aloha ʻo Leimakani.

Ua noho ihola lāua i ia mau lā me ke kanikau ʻana no kā lāua mea aloha i hala aku ma kēlā ʻaoʻao. A ua lilo nō naʻe ʻo Punia i mea hōʻoluʻolu aku i nā kaumaha o kona makuahine  aloha. A ua hōʻike aku nō hoʻi ʻo Punia i kona makuahine, ʻaʻole loa ʻo ia e hoʻopoina ana i nā hana hoʻomā-ewaewa a Kaiʻaleʻale i ke poʻo o kona makuakāne. A he wā nō e hōʻea mai ana e kū ai kāna mākaia ma luna o kēlā poʻe  pūʻulu manō.

A e ʻike aku ana nō paha kāua e ka mea heluhelu ma kēia hope aku, i ka hana a ke keiki āiwaiwa a Hina no kona ʻenemi. A ʻo ka mea hoʻi nāna i hoʻopōʻino ke ola o kona makuakāne aloha.

I ia mau lā, ua hāpai aʻela ʻo Punia i ka hana maʻamau a kona makuakāne, ʻo ia nō hoʻi ka mahiʻai ʻana ma ko lākou kīhāpai. A ma kahi naʻe o ka hele i ka lawaiʻa luʻu ula, ua pāpā loa maila kona makuahine, ʻo Hina, iā ia, ʻaʻole loa ʻo ia e hele hou e luʻu i ka lua ula a kona makuakāne. No kekahi mau lā, ua hoʻolohe nō ʻo Punia     i kēia manaʻo o kona makuahine, ʻo Hina, ʻoiai, ua hoʻomaopopo nō ʻo ia he mea maikaʻi ʻole iā ia ka hōʻehaʻeha ʻana aku i ka manaʻo o kona makuahine, ʻoiai ʻo ia e noho kaumaha ana no kā lāua mea aloha i hala.

I ka hala ʻana naʻe o nā lā kaumaha loa no Leimakani, ua hoʻomao-popo ihola ʻo Punia i ko lāua pilikia a ka iʻa, a i kohu aku nō hoʻi kahi māna ʻai i ka loaʻa o kona kōkoʻolua a ka iʻa, ua hoʻoholo ihola nō ʻo ia i kona manaʻo e hele nō e ʻimi iʻa na lāua, a ua hōʻike aku nō ʻo ia i kēia manaʻo ona iā Hina, kona makuahine. I kinohi, ua kūʻē ikaika loa maila ʻo Hina no kēia mea, a ua ʻōlelo maila nō i kāna keiki, “E kuʻu keiki, inā ʻoe e hele ana e ʻimi iʻa na kāua, a i loaʻa pū kēlā pōʻino iā ʻoe e like me kou makuakāne, a laila, pehea ihola koʻu pono e kuʻu keiki? A na wai au e mālama mai ma kēia mua aku? Ua lawa nō kāua i ka mea loaʻa iā kāua    ma ka ʻāina nei. He aha auaneʻi ko kāua pilikia ke ʻai kāua i ka lau ʻananuʻu, ka lau palula nō hoʻi o ko kāua waena? A i ka wā nō hoʻi o ke kau ʻūhini, a laila, loaʻa nō ke kōkoʻolua o ka ʻai. Mai haʻalele mai ʻoe iaʻu e kuʻu keiki, ʻoiai, ʻo ʻoe wale nō koʻu wahi kōkua e pono ai au.”

I ka lohe ʻana nō hoʻi o Punia i nā ʻōlelo a kona makuahine, ua ʻano kaumaha ʻiʻo ihola nō ʻo ia, a manaʻo ʻiʻo aʻela nō e hoʻopau i kona manaʻo hele i kahakai.  Akā naʻe, a hala kekahi mau lā hou aku, hele maila kona ʻono iʻa a hiki ʻole iā ia ke ʻuʻumi iho. A kamaʻilio hou akula nō ʻo ia i kona makuahine e hoʻokuʻu mai nō iā ia e hele nō hoʻi ʻo ia ma ka lae kahakai e hoʻāʻo ai e lawaiʻa me kona luʻu ʻole aku  nō hoʻi i loko o ke kai.

I kinohi, ua ʻano hōʻole loa maila nō kona makuahine, akā, ma muli o ke noi hoʻouluhua mau a kāna keiki, ua ʻae maila ʻo ia e hele ʻiʻo kāna keiki i ke kāmākoi ma ka lae kahakai. Ua hele ʻiʻo nō ʻo Punia e kāmākoi ma nā lae kahakai, a ua loaʻa nō iā lāua kahi iʻa e kāmau ai me kahi paʻi ʻuala. I ka hala ʻana aʻe o kekahi mau lā, ua kamaʻilio akula ʻo Punia i kona makuahine, “E Hina kuʻu makuahine aloha, ʻai aku nei nō hoʻi kāua i kēia iʻa e loaʻa nei iaʻu, a ua wela ka waha i ka iwi. Aloha aʻela nō hoʻi au i ka iʻa punahele a kuʻu makuakāne. E ʻoluʻolu mai ʻoe, e Hina, e hoʻokuʻu e hele nō hoʻi au e luʻu ula na kāua. Mea nō hoʻi paha ua haʻalele nō hoʻi ua manō Kaiʻaleʻale nei i ka noho ʻana i ka lua ula punahele a kuʻu makuakāne, a loaʻa nō hoʻi kā kāua ʻīnaʻi kūpono o ka ʻai. E ʻoluʻolu mai ʻoe, e Hina, kuʻu makuahine, e ʻae mai iaʻu e hele wale nō hoʻi e nānā, a inā nō hoʻi paha au e ʻike i ka noho nō o Kaiʻaleʻale i ka lua ula, a laila, ʻaʻole nō hoʻi au e luʻu aku.”

I kinohi, ua ʻano hōʻole maila nō ʻo Hina i kēia noi a kāna keiki, akā, ma muli o ke noi hoʻomano loa o ke keiki, ua ʻae maila ʻo ia me ke ʻano kānālua nō naʻe, a ua ʻōlelo maila nō iā Punia, kāna keiki, e mālama loa a mai luʻu naʻaupō me ka hoʻomaopopo mua ʻole i ka manō o lalo a me ka ʻole.

I ka ʻae ʻana o ka makuahine o Punia, ua hoʻomākaukau koke ihola nō ʻo ia iā ia iho no kāna huakaʻi i ka lae kahakai,  a i kona mākaukau ʻana, ua honi akula ʻo ia i kona makuahine, a ua noi pū akula nō hoʻi iā Hina, kona makuahine, mai hopohopo wale ʻo ia nona, ʻoiai, e makaʻala loa ana nō ʻo ia i kāna mea e hana ai.

I ka hala ʻana aku o ke keiki, ua noho ihola nō ʻo Hina me ka hoʻomanaʻo mau ʻana no kāna keiki, a ua kalokalo mau akula ʻo ia i nā ʻaumākua kiaʻi o kona ʻohana. ʻO wai nō hoʻi o kākou e ʻāhewa wale aku iā Hina, ʻoiai, ua hoʻomaopopo nō kākou i ke aloha poʻokela o nā mākuahine no kā lākou mau keiki? A i ia wā kahiko nō o ka ʻāina, aia nō he mau mākuahine i waena o nā mākuahine Hawaiʻi, i makeʻe nui i ke ola o kā lākou mau keiki. E waiho iki aʻe kāua, e ka mea heluhelu, iā Hina e noho hoʻomanaʻo no kāna lei hānaukahi, a e huli aʻe hoʻi kāua e ukali ma hope o ka meheu o ka mea nona kēia moʻolelo.